2024 Oct 23

www.islamage.com    

عـنوان    :       

بسم الله الرحمن الرحیم

مروان بن حکم از خویشاوندان بسیار نزدیک عثمان و از جمله افرادی بود که با مرکز خلافت، ارتباطی تنگاتنگ داشت و شاهد و ناظرحوادثی بود که وحدت امت اسلام را در هم نوردید. او در عهد عثمان، چونان راز نگه‌داری مطمئن امانتدار مهر حکومت بود[1] اما باید دانست که مروان تنها مشاور خلیفه نبود بلکه خلیفه، همیشه با مهاجرین و انصار مشورت می‌کرد و از آرا و دیدگاه‌های آنان با خبر می‌شد. نیز نباید این تصور را نمود که مروان، در دستگاه خلافت عثمان، وزیری بود قدرتمند که همه اختیارات و قدرت حکومت را در دست داشته است. مروان تنها یکی از کاتبان خلیفه محسوب می‌شد که طبیعتاً به خاطر این مسئولیت به خلیفه و دستگاه  خلافت او بسیار نزدیک بود، همین قضیه باعث شده است که در مورد او روایات مجعول بسیاری ساخته و پرداخته شود. از جمله این‌که او با انجام اقداماتی نادرست و انتساب آن‌ها به عثمان، درصدد آن بود تا مردم را علیه او بشوراند و از این طریق بتواند خلافت را کاملاً به بنی‌امیه منتقل نماید. اما این یک توهم بیش نیست، زیرا همانطور که می‌دانیم پس از شهادت عثمان، تنها پس از حوادث و رویدادهای بزرگی خلافت به بنی‌امیه منتقل که در هیچ یک از آن‌ها مروان نقش چندانی نداشت. از طرف دیگر برخلاف دیدگاه راویان این روایات دروغین، عثمان شخصیتی ضعیف نبود که کاتبش بتواند بر او تسلط یابد و از او در جهت مقاصد خود استفاده نماید[2]. باید این نکته را دانست که با اتفاق نظر مؤرّخان، مروان در دوران حیات حضرت رسول صلی الله عليه وسلم  حدود ده سال سن داشته و هنوز به سن بلوغ نرسیده بود و پس از اسلام آوردن، به قرائت قرآن و فرا گرفتن اصول و احکام دین اقدام نمود. همچنین تا قبل از اين‌كه عثمان او را کاتب خود نماید، مردم هیچ مورد ناشایستی را از او مشاهده نکرده بودند تا این، باعث انتقاد از عثمان شود که او را به عنوان کاتب خود برگزیده بود. اساساً عثمان می‌توانست هر فرد امین و مطمئنی را کاتب خود نماید و او را محرم اسرار خلافت سازد[3]. در عین حال، سند و متن و محتوای روایتی که خبر از اخراج پدر مروان به دست رسول خدا صلی الله عليه وسلم می‌دهد، ضعیف و متزلزل است. شیخ الإسلام ابن تیمیه، پس از تحقیق در این مسأله، ضعف و بی‌اعتباری بودن آن را اعلام نموده است[4]. مروان مردی عالم و دانای به شریعت و دادگر بود و در دوران خلافت عثمان از جوانان سرشناس قریش به حساب می‌آمد. امام مالک، با اذعان به علم او، در چند جای «الموطأ»، به قضاوت‌ها و فتاوای مروان استناد کرده است. فتاوا و اجتهادات مروان در کتاب‌هایی غیر از «الموطأ» که امامان مذاهب و بزرگان دین در اختیار داشته‌اند موجود بوده است.[5]

همچنین امام احمد، مروان را صاحب نظر در امر قضا می‌دانست که در این زمینه از تصمیمات و آرای عمر بن خطاب بسیار بهره می‌برده است[6]. مروان بسیار قرآن تلاوت می‌نمود و مدام به قرائت آن مشغول بود. همچنین او را حدیثی است که آن را از چند نفر صحابه روایت کرده است و تنی چند از صحابه و تابعین نیز، آن را از او نقل کرده‌اند[7]. مروان، نسبت به شناخت سنت‌های رسول خدا صلی الله عليه وسلم و عمل بدان‌ها بسیار مصر و کوشا بود. لیث بن سعد، فقیه مصر، نقل می‌کند که روزی مروان در مراسم تشییع جنازه‌ای حضور یافت و پس از خواندن نماز میّت از آن‌جا رفت. ابو هریرهس در مورد این رفتار او به حدیث رسول خدا صلی الله عليه وسلم اشاره نمود و گفت: او در عین اين‌كه به قیراطی (ثواب) دست یافت از قیراطی (ثواب) دیگر محروم شد[8]. چون این گفته به گوش مروان رسید، چنان با عجله به آن مجلس بازگشت که زانوانش به خاطر سرعت او و کنار رفتن عبايش از زیر لباسش پدیدار می‌شد. آن‌گاه آن‌قدر در آن محفل نشست تا مراسم به طور کامل به پایان رسید[9].

در مقدمه «فتح الباری» آمده است که مروان، رسول خدا صلی الله عليه وسلم را درک نمود و اگر این قول صحت داشته باشد باید نسبت به شایعاتی که در مورد او وجود دارد بی‌اعتنا بود و هیچ توجّهی به آن‌ها ننمود.[10]

ابن کثیر نیز بیان می‌دارد که مروان، از اصحاب رسول خدا صلی الله عليه وسلم بوده، و دلیل او این است که مروان در زمان حیات حضرتس به دنیا آمده بود[11]. مروان در دوران خلافت معاویه بن ابی سفیان، امارت مدینه را داشت و نسبت به حفظ امنیت آن‌جا و مبارزه با افراد فاسق و عیّاش و شهوت‌ران بسیار حسّاس بود[12]. و به عدل و داد شهرت یافت و از مجامله با خویشان پرهیز می‌نمود. نقل می‌کند که روزی، عبدالرحمن بن حکم، برادر مروان، بر صورت گندم فروشی که از موالیان مدینه بود سیلی‌ای نواخت، گندم فروش نزد مروان رفت و از عبدالرحمن شکایت نمود. مروان نیز برادر را احضار کرده و او را مقابل گندم فروش نشاند، سپس به گندم فروش گفت: که او را قصاص نماید و به او سیلی‌ای بزند، گندم فروش به مروان گفت: قصد انتقام گرفتن را نداشتم بلکه تنها می‌خواستم که عبدالرحمن بداند. مافوق او حاکمی وجود دارد که از گندم فروشی چون من دفاع می‌کند، من به خاطر شما از حق خود گذشتم، مروان گفت: من آن را از تو قبول نمی‌کنم و تو باید حق خودت را از برادرم بگیری، گندم فروش نیز گفت: سوگند به خدا که به او سیلی مي‌زدم اما او را به خاطر تو می‌بخشم و به همین دلیل به خداوند سوگند که دیگر به او سیلی نمی‌زنم. مروان پاسخ داد قسم به خداوند که آن را قبول نمی‌کنم مگر آن‌که آن‌را به عبدالرحمن که تو را زده است ببخشی و یا در راه خداوند عزوجل  از آن بگذری. گندم فروش نیز گفت که به خاطر خداوند متعال از آن می‌گذرم عبدالرحمن پس از این جریان، شعری را در هجو برادرش مروان سرود و از این برخورد مروان با خود شکوه و گلایه نمود.[13]

می‌بینم که این تصویر درخشان از علم، عدالت‌خواهی، دینداری مروان، کاملاً با آن تصویر زشتی که بیشتر مؤرخان و راویان از او نشان می‌دهند و تلاش دارند تا از این طریق حیات این مرد را مشوش و نازیبا سازند، تفاوت بسیار دارد. این مؤرخان و راویان، مرگ او را نیز دست خوش توهمات و تخیلات خود نموده و علت وفات او را چنین بازگو کرده‌اند که گویا همسر او، مادر خالد بن یزید بن معاویه، او را زير بالشي خفه کرده و یا او را مسموم ساخته است و این کار بدان سبب روی داد که مروان، در ملأعام، خالد را دشنام داده بود. این داستان با آن تناقضاتی که در آن به چشم می‌خورد، چونان افسانه‌هایی است که پیرزنان یا برای وقت گذرانی و یا از روی کینه و حسادت، برای بد نام نمودن خاندان بنی امیه و جایگاه رفیع آنان، از خود ساخته‌اند[14]. خود این تناقضاتی که در علت مرگ مروان وجود دارد دلیل محکمی ­است بر اين‌كه علت مرگ او ناشناخته است. روایتی مرگ او را طبیعی می‌داند و روایتی دیگر علت مرگ را طاعون بیان می‌کند و روایاتی نیز افسانه نامعقول و غیر قابل قبول مشارکت مستقیم یا غیر مستقیم همسرش در ترور او را عامل مرگ او می‌داند. اما باید دانست که همسر او که بود و آیا این کار از او بر می‌آمد. این زن، از زنان اصیل و نجیب خاندان عبد شمس بن عبد مناف و از خویشان خود مروان و مادر خلیفه قبل، معاویه بن یزید بن معاویه، به حساب می‌آمد. قتل عملی است که چنین زني با اصل و نسبی که هم مادر خلیفه بود و هم همسر خلیفه هرگز توان انجام آن را ندارد. از طرف دیگر پس از مرگ مروان، هیچ نوع اختلاف و نزاعی میان امویان روی نداد و هیچ کس خواستار انتقام خون مروان نشد و خالد بن یزید نیز همچنان از آن منزلت و مقام والا نزد عبدالملک بن مروان برخوردار بود. علت و انگیزه قتل نیز چنان قوی و محکم نبوده است که کسی به خاطر آن (توهین به فرزند) انسانی را به قتل رساند[15]. نقل می‌کنند که آخرين سخنان مروان این بود: هر کس از آتش دوزخ بترسد سزاوار بهشت است. گویند که نقش خاتم او «العزه لله» یا «آمنت بالعزیز الحکیم» بود[16]. ابن قیم جوزیه در رابطه با روایات مجعولی که در رابطه با مروان است چنین گفته است: احادیث و روایاتی که در مذمت و نکوهش ولید بن عقبه و مروان بن حکم می‌باشد کذب و دروغ هستند.[17]

وصلی الله وسلم علی محمد وعلی آله و اصحابه الی یوم الدین

منبع:کتاب عثمان ابن عفان رضی الله عنه ، تالیف: محمد علی صلابی

سایت عصر اســـلام

-----------------------------------------------

[1]- عثمان بن عفان، صادق عرجون، 117.

[2]- الدولة الأمویة المفتری علیه، حمد شاهین، 160.

[3]- منهاج السنة (3/197).

[4]- منهاج السنة (3/195).

[5]- الدولة الأمویة المفتری علیه، 169.

[6]- البدایة و النهایة (8/260).

[7]- البدایة و النهایة (8/260).

[8]- البدایة و النهایة (8/260) و مسند أحمد (حدیث4453-4650).

[9]- الدولة الأمویة المفتری علیه، 200 و البدایة و النهایة (8/260).

[10]- فتح الباری (2/164) و أباطیل یجب ان تمحی من التاریخ، 254).

[11]- البدایة و النهایة (8/259).

[12]- الدولة الأمویة المفتری علیه، 200.

[13]- الدولة الأمویة المفتری علیها، 200.

[14]- عبدالملک بن مروان، د. الریس، 12.

[15]- الدولة الأمویة المفتری علیها، 201.

[16]- البدالیة و النهایة (8/262).

[17]- المنار المنیف، 117 و فصل الخطاب فی مواقف الأصحاب، 77.